Кастрычніцкім днём 1957 года ў паветры з 120-метровай трубы, якая ўзвышалася над прамзонай Віндскейл у бязлюднай мясцовасці на паўночна-заходнім узбярэжжы Англіі, быў зафіксаваны скачок радыеактыўнасці. Работнікі ведалі, што ўсё мусіць быць чыста, а таму гэта магло азначаць толькі адно: рэактар, на якім вырабляюць плутоній для атамных бомбаў, гарыць. І калі пажар не спыніць, усё можа скончыцца вельмі кепска. Тое, што здарылася ў тыя дні, стала найбуйнейшай у свеце ядзернай аварыяй да амерыканскага Тры-Майл-Айлэнд і выбуху на Чарнобыльскай АЭС. Зрэшты, у Брытаніі мог бы быць свой «Чарнобыль», калі б адзін навуковец не прадэманстраваў настойлівасць за некалькі гадоў да таго. Расказваем пра самы сур’ёзны ядзерны інцыдэнт у гісторыі гэтай краіны, поўную інфармацыю пра які хавалі дзясяткі гадоў.
Асноўнай крыніцай для нашага артыкула стала афіцыйная справаздача пра інцыдэнт, складзеная ў 1957 годзе пад кіраўніцтвам фізіка сэра Уільяма Пені, а таксама кніга даследчыцы Лорны Арнальд «Віндскейл 1957: анатомія ядзернай аварыі», што выйшла ў 2007-м.
Гонка
1945 год. Другая сусветная вайна завяршылася, але сусветная ядзерная гонка — у самым разгары. Брытанцы ўжо даўно актыўна вялі даследаванні ў гэтым кірунку, і менавіта іх распрацоўкі па дзяленні ўрану і ідэі па стварэнні плутонію для атамнай бомбы, перададзеныя амерыканцам, сталі ключавымі для старту Манхэтэнскага праекта, які завяршыўся для ЗША стварэннем ядзернай зброі. Аднак падчас вайны, пад авіяўдарамі і пагрозай уварвання, з пастаянным недахопам сыравіны і сродкаў брытанцам было не да будовы сваіх рэактараў і прадпрыемстваў па ўзбагачэнні ўрану. Даследаванні працягвала невялікая група навукоўцаў у праекце пад кодавай назвай «Трубныя сплавы», але ім удавалася нямногае.
Амерыканцы тым часам, маючы магчымасць спакойна працаваць удалечыні ад фронту і задзейнічаўшы найлепшых фізікаў свету (у тым ліку тых, што ўцяклі ад нацызму), рэзка вырваліся наперад. У 1943-м высілкі аб’ядналі, і частку брытанскіх навукоўцаў узялі ў Манхэтэнскі праект. Іншыя разам з эвакуяванымі французскімі калегамі вялі працу ў Канадзе. Сярод іх быў і Джон Кокрафт, які ў 1932 годзе ў лабараторыі ў Кембрыджы ўпершыню расшчапіў ядро атама з дапамогай спецыяльнага паскаральніка часціц, здолеўшы пераўтварыць літый у гелій і іншыя хімічныя элементы.
Аднак з заканчэннем вайны асаблівае атамнае супрацоўніцтва саюзнікаў рэзка скончылася: дзяліцца сваімі напрацоўкамі ЗША больш не хацелі. У Брытаніі былі навукоўцы і веды, але не было ўласных пляцовак для практычнай рэалізацыі праектаў. Амерыканцы тым часам ужо выпрабавалі першыя ядзерныя бомбы ў жахлівых выбухах у Хірасіме і Нагасакі. Брытанцы не хацелі адставаць, бо разумелі: у найбліжэйшай будучыні без статусу ядзернай дзяржавы прэтэндаваць на сусветнае лідарства іх імперыя, якая ўжо распадалася, не зможа.
Урад Вялікабрытаніі пад кіраўніцтвам Уінстана Чэрчыля вырашае тэрмінова запускаць уласную ядзерную праграму. Джон Кокрафт вяртаецца з Канады і ў кастрычніку 1945 года становіцца дырэктарам навастворанага Даследчага цэнтра па атамнай энергіі (AERE) у Харвеле пад Оксфардам. Менавіта гэтая арганізацыя будзе галоўным цэнтрам распрацовак у галіне атамнай энергетыкі ў Злучаным Каралеўстве з 1940-х да 1990-х гадоў. Закіпае праца над ядзернай зброяй. Зрэшты, важная была і мірная мэта — забяспечыць краіну атамнай энергіяй, энергіяй будучыні.
Віндскейлскія слупы
Ужо ў студзені 1946-га ствараецца завод Спрынгфілдс у графстве Ланкашыр, які мусіў вырабляць расшчапляльныя матэрыялы для брытанскага атамнага праекта, у першую чаргу — узбагачаны ўран. З уранавай руды здабывалі чысты метал, адлівалі ў стрыжні і закоўвалі іх у алюмініевую абалонку для фармавання паліўных элементаў.
Далей трэба было стварыць прадпрыемства, дзе гэтыя элементы будуць падвяргацца апрамяненню ў атамных рэактарах, каб унутры з урану ў выніку яго распаду атрымаўся плутоній (гэты элемент лепш падыходзіць для ядзернай зброі). Потым на этапе перапрацоўкі з картрыджаў сярод іншых прадуктаў дзялення дастануць плутоній і амаль некрануты ўран, які можна будзе зноў ўзбагаціць і выкарыстоўваць — як для зброі, так і для вытворчасці атамнай энергіі.
Пляцоўкай для завода па здабычы плутонію выбралі ўзбярэжжа Камбрыі на паўночным захадзе Англіі, ля мяжы з Шатландыяй. Бязлюднае месца, аддаленае ад населеных пунктаў, дзе пры гэтым была чыгунка, у дастатку вада з блізкага возера Вейкфронт і ракі Колдэр, некаторыя пабудовы. Падчас вайны тут быў завод Сэлафілд, дзе выраблялі боепрыпасы. Каб не блытаць са Спрынгфілдсам, месцу далі назву Віндскейл — ад назвы скалы над ракой.
Выпрацоўваць з урану плутоній вырашылі ў ядзерных рэактарах тыпу «слуп», як іх называлі тады. Брытанцы распрацавалі іх самастойна. Гэта былі графітавыя рэактары на ўранавым паліве з паветраным астуджэннем.
У ядзерным рэактары ёсць тры галоўныя элементы: паліва, запавольвальнік і цепланосьбіт (ён жа адначасова і ахаладжальнік). Паліва — гэта крыніца ядзернай рэакцыі. Запавольвальнік — гэта рэчыва, якое ловіць свабодныя нейтроны, што з занадта высокай хуткасцю «вылятаюць» з ядраў, якія дзеляцца, і «запавольвае» іх, зніжаючы іх энергію да ўзроўню, які запускае і падтрымлівае ланцуговую рэакцыю. Дзякуючы гэтаму нейтроны эфектыўна б’юць па ядрах паліва, тыя дзеляцца і выпускаюць новыя нейтроны, тыя зноў бамбардуюць атамы, выклікаючы іх дзяленне, і так па коле. У выніку атрымліваюцца не толькі новыя элементы, але і велізарная колькасць энергіі — цяпла. Каб актыўная зона рэактара не перагрэлася, лішняе цяпло трэба ад яе адвесці — і гэтую задачу выконвае цепланосьбіт, які атачае рэактар. У выпадку АЭС гэтае цяпло далей выкарыстоўваецца для атрымання электраэнергіі.
Графіт тады быў папулярным выбарам у якасці запавольвальніка. Напрыклад, рэактар Манхэтэнскага праекта ў Хэнфардзе быў таксама на графіце, але ахалоджваўся вадой. Але ў Брытаніі з шэрагу прычын (наяўнасць прыдатнай вады на пляцоўках, населенасць тэрыторый, бяспека, кошт) вырашылі рабіць рэактар не з водным, а з паветраным астуджэннем. Для АЭС яго не хапіла б, а вось для невялікага рэактара па вытворчасці плутонію — так.
Праект прасоўваўся вельмі хутка. Будаўніцтва пачалося ў 1947 годзе, а ўжо ў кастрычніку 1950-га першы брытанскі прамысловы рэактар быў запушчаны і выйшаў на ўзровень ланцуговай рэакцыі. У чэрвені 1951-га запрацаваў і другі віндскейлскі слуп. У студзені 1952-га ўранавыя картрыджы, якія прайшлі цыкл апраменьвання, перадалі на перапрацоўку, і ў канцы сакавіка хімік Том Туохі, у той час кіраўнік плутоніевай вытворчасці, атрымаў з іх першы брытанскі плутоній. Калі яго назбіралі дастаткова, то перадалі збройнікам. 3 кастрычніка 1952 года першая брытанская атамная бомба была выпрабаваная на ненаселеных астравах Мантэбела ля берагоў Заходняй Аўстраліі.
Здавалася б, усё ідзе вельмі паспяхова. Да таго ж побач з Віндскейлам над ракой Колдэр ужо будавалася першая ў Брытаніі і свеце станцыя, якая будзе вырабляць атамную энергію ў камерцыйных маштабах, — Колдэр-Хол. Каралева Лізавета II адкрыла яе 17 кастрычніка 1956 года. Рэактары тут былі значна больш магутныя і складаныя, чым на суседнім заводзе. Праўда, ад грамадства схавалі, што і яны будуць задзейнічаныя ў вытворчасці складнікаў для вадароднай бомбы.
Але яшчэ задоўга да таго з віндскейлскімі слупамі пачаліся першыя праблемы.
«Вар'яцтва» Кокрафта
Што ўяўлялі сабой рэактары ў Віндскейле? Гэта былі будынкі на тоўстай бетоннай падушцы. У аснове знаходзіўся прастакутны графітавы блок памерамі прыкладна 8 на 15 метраў і масай каля 2000 тон. У ім прасвідравалі 3440 гарызантальных скразных каналаў групамі па чатыры, у кожны з якіх закладвалі тыя самыя 30-сантыметровыя паліўныя картрыджы з алюмінію з уранам ўнутры — усяго больш за 70 000 штук. Графітавы блок быў замкнуты ў ахоўную «скрынку» з бетону таўшчынёй 2,1 метра, пакрытую сталёвымі пласцінамі — біялагічную абарону, якая патрэбная, каб рэактар не апрамяняў персанал.
Калі прыходзіў час, аператары загружалі ў патрэбны канал свежы картрыдж, той выштурхоўваў папярэднія, і з іншага боку адпрацаваны элемент выпадаў у вадзяны «адстойнік» унізе, дзе чакаў, пакуль яго не забяруць на перапрацоўку. Для астуджэння рэактара каналы прадзьмухваліся паветрам, якое потым ішло ў высокую 120-метровую трубу — і ў неба. Паветра нагняталася вентылятарамі, цягу стварала і сама труба.
Галоўным элементам кіравання былі кантрольныя стрыжні з борнай сталі. Бор паглынае свабодныя нейтроны, а таму ўвядзенне гэтых элементаў у каналы дазваляла знізіць магутнасць рэакцыі і нават цалкам выключыць рэактар. А каб аднавіць дзяленне, стрыжні з борнай сталі трэба было дастаць.
Аднак у гэтай простай канструкцыі былі сур’ёзныя недахопы.
У рэактары 70 000 картрыджаў — рана ці позна адзін з іх можа пашкодзіцца, разарвацца, адбудзецца ўцечка радыеактыўных рэчываў. Рэактары былі абсталяваныя дэтэктарамі, каб выяўляць факт такіх пашкоджанняў. Але спыніць небяспечныя рэчывы ад вылету ў трубу не было чаму. А што, калі ад трапляння паветра ўран загарыцца і запаліць рэактар?
Будаўніцтва ўжо было ў разгары, калі Джон Кокрафт, зразумеўшы рызыку, запатрабаваў, каб выхадныя трубы абсталявалі фільтрамі.
«Ён разумеў, што калі ўзнікне пажар, што было імаверна, то не будзе магчымасці спыніць выкід радыеактыўнага пылу ў атмасферу», — казаў пазней яго сын.
Паставіць фільтры ўнізе ў рэактара ўжо не было магчымасці — іх заставалася змясціць толькі на верхавіны 120-метровых труб. Інжынеры былі незадаволеныя раптоўнымі пераробкамі, гэта патрабавала дадатковага часу, матэрыялаў і грошай. Многія залучаныя ў праект лічылі ўсё гэта вар’яцкім капрызам навукоўца і смяяліся з яго. Аднак Кокрафт настаяў на сваім — і на абедзвюх трубах Віндскейла з’явіліся грувасткія «каўпакі» фільтраў. Іх празвалі Cocroft’s Follies, што можна перакласці як «Дзівацтвы Кокрафта» або «Вар'яцтвы Кокрафта».
Як потым высветліцца, разрывы картрыджаў будуць здарацца, хоць і нячаста. Горшай аказалася іншая праблема: у працэсе эксплуатацыі некаторыя стрыжні не выпадалі, а папросту выляталі з рэактара з патокам паветра і замест вадзянога адстойніка падалі далей, у паветраводзе. Напрыклад, у слупе-2, спыненым на абслугоўванне пасля года працы, знайшлі 140 уранавых стрыжняў, якія трапілі міма вады. Пакуль яны там ляжалі, нярэдка пашкоджаныя, уран акісляўся, і яго часціцы ляцелі ў трубу. Дык вось фільтры Кокрафта ў асноўным трымалі іх унутры, не даючы трапіць у навакольнае асяроддзе. І ўсё роўна ўзровень радыяцыі вакол прадпрыемства павольна падрастаў.
Энергія Вігнера
Яшчэ адной праблемай стала тое, што графіт як запавольвальнік вельмі моцна схільны да эфекту Вігнера: у ядзернай рэакцыі нейтроны, вызваляючыся, б’юць па крышталічнай рашотцы яго атамаў, прымушаючы частку з іх перамяшчацца, гэта стварае патэнцыйную энергію. Графіт пры гэтым «распухае», мяняюцца нават памеры блока. Пры назапашванні вялікай колькасці перамешчаных часціц ёсць рызыка раптоўнага вызвалення гэтай энергіі, што прыводзіць да рэзкага нагрэву, а гэта можа паставіць рэактары з нізкімі працоўнымі тэмпературамі (як у Віндскейле) пад пагрозу.
Гэтую праблему ўпершыню выявіў венгерска-амерыканскі фізік Юджын Вігнер, які кіраваў распрацоўкай рэактара для Манхэтэнскага праекта. Пазней быў знойдзены і спосаб рашэння — рэгулярны кантраляваны нагрэў блока і адпальванне лішняй энергіі (то-бок яна выходзіла і згарала) пры тэмпературы, вышэйшай за 250 °C. Тады ўласцівасці графіту аднаўляліся. Зрэшты, вытрымліваў ён у такіх умовах не вельмі доўга — напрыклад, віндскейлскія слупы былі разлічаныя ўсяго на пяць гадоў службы.
Праблемы на рэактарах Віндскейла з прычыны энергіі Вігнера пачаліся неўзабаве пасля іх запуску. Першы яе выкід у 1952-м быў нечаканасцю, але потым, калі ва ўсім разабраліся, адпальванні пачалі праводзіць планава. Праўда, усё радзей: спачатку пасля 20 тысяч мегават-дзён, далей інтэрвал зрабілі 30 тысяч, пасля некалькіх такіх адпальванняў планку хацелі падняць адразу да 50 тысяч, але ў выніку ўсё ж вырашылі рабіць гэта ў два этапы — спачатку да 40 тысяч, а потым ужо да 50.
Цікава, што, хоць адпальванні былі рэгулярнай і неабходнай часткай працы, выразных пакрокавых інструкцый па іх не было. Рэч у тым, што кожны раз выхад энергіі Вігнера адбываўся трохі непрадказальным чынам: адбіваліся і розныя прамежкі часу, і розны стан графіту і колькасць назапашанай энергіі, і іншыя нюансы. Таму ў работнікаў былі толькі кароткія агульныя ўказанні наконт максімальных тэмператур на розных стадыях і дзеянняў пасля іх дасягнення. У гэтых шырокіх рамках начальнік змены і работнікі мусілі спадзявацца на свае веды і досвед папярэдніх адпальванняў. Максімальныя тэмпературы пры гэтай працэдуры дасягалі 310−420°С.
Дзявятае адпальванне
У пачатку кастрычніка 1957 года рэактар № 1, які працаваў ужо сем гадоў замест належных пяці, мусіў прайсці дзявятае адпальванне. Прамежак гэтым разам быў самым доўгім у досведзе аператараў — больш за 40 тысяч мегават-дзён. Да таго ж папярэднія тры спробы адпальвання прайшлі так сабе: шостая наогул не атрымалася, сёмая і восьмая — часткова, таму некаторыя ўчасткі графіту засталіся неапрацаванымі і ўтрымлівалі энергію, што назапашвалася нашмат даўжэй за норму.
Дзяжурны фізік Рональд Гаўсдэн разам з калегамі пачаў дзявятае адпальванне ноччу панядзелка, 7 кастрычніка. Спачатку рэактар выключылі, праверылі і падрыхтавалі, замянілі датчыкі, якія не працавалі, і вечарам запусцілі зноў. У ноч на аўторак ён разагнаўся і пачаў вылучаць патрэбную энергію. Тэмпература расла нармальна, але да 9 раніцы стала заўважна, што тэмпературы падаюць, і калі не ўзмацніць ядзерную рэакцыю, то графітавы блок так і не прагарыць цалкам.
Паназіраўшы яшчэ — тэмпературы ў асноўным падалі, але ўсё ж істотная колькасць датчыкаў на графіце яшчэ паказвала рост, — Гаўсдэн вырашае паўтарыць цыкл. Паўторны разагрэў ужо рабілі падчас папярэдніх адпальванняў, аднак прыкладна праз суткі пасля канца павышэння тэмпературы, калі яна падала ўжо ва ўсім блоку графіту. Цяпер жа рэактар зноў разганяюць ужо ў 11 раніцы, каб падняць тэмпературу, якая цяпер складае 300−350 градусаў. У адным з каналаў уран раптам награваецца мацней за іншыя, на 30 градусаў у хвіліну, паказчык даходзіць да 380. Выкарыстоўваюць кантрольны стрыжань, тэмпература падае. Яе ўтрымліваюць на ўзроўні 345 градусаў да 17 гадзін, потым ядзерны нагрэў спыняюць.
У сераду, 9 кастрычніка, тэмпературы ўрану вагаліся ў межах 340−360 градусаў да вечара, графіт паволі награваўся ад стрыжняў, але ў адным з каналаў тэмпература за дзень вырасла з 255 да 405 градусаў. Дзяжурны фізік, бачачы гэта, у дзевяць вечара ўзмацніў цягу паветра, каб астудзіць рэактар. За гадзіну гэта не асабліва дапамагло, і тады струмень паветра яшчэ больш узмацнілі, адкрыўшы засланкі паветраводаў вентылятараў. Гэта паўтаралі некалькі разоў за ноч, і ўвесь рэактар сапраўды астуджаўся. Увесь, акрамя таго самага канала 20/53 — там тэмпература проста перастала расці. Да раніцы чацвярга на вонкавых датчыках пачалі заўважаць узмацненне радыеактыўнасці і рост тэмпературы. Тым часам да поўдня 10 кастрычніка канал 20/53 раптам разагрэўся да 428 градусаў. Засланкі адкрывалі яшчэ некалькі разоў, але гэта прывяло толькі да скачку вонкавай радыяцыі. Рост радыеактыўнасці зафіксавалі нават на даху метэастанцыі за некалькі сотняў метраў.
Персанал зразумеў, што адбылося пашкоджанне паліўных картрыджаў. Аднак зразумець, якіх менавіта, не ўдалося: сканавальны механізм не рухаўся ад перагрэву. Тады была ўзятая проба паветра з трубы — аказалася, што ў ім шмат радыеактыўных часціц.
У гэты час пра надзвычайнае здарэнне паведамілі гендырэктару. Ён даў указанне як мага хутчэй разгрузіць пашкоджаны канал. Работнікі маглі зрабіць гэта цяпер толькі ўручную. Дабраўшыся да рэактара ў ахоўным рыштунку і знайшоўшы патрэбны канал, дзе ў 16.30 было ўжо 450 градусаў, яны знялі з яго заглушку і абамлелі: графіт быў нармальнага колеру, але ўранавыя стрыжні — распаленыя да чырвані. Яны гарэлі.
Адчайнае тушэнне
Работнікі, у тым ліку выкліканы на месца з бальнічнага намеснік гендырэктара Том Туохі — той самы хімік, — паспрабавалі выцягнуць падпаленыя картрыджы, але тыя праз рост тэмпературы былі дэфармаваныя і не краналіся з месца. Пазней выявілі, што гэта далёка не ўсё — агулам гарэла каля 150 каналаў. Некаторыя ўдалося разгрузіць з дапамогай будаўнічых бэлек, але гэтага было мала, каб спыніць пажар.
Вечарам, прыкладна ў 18.45, назіранні праз назіральную адтуліну на заднім баку рэактара паказалі свячэнне, якое да 20:30 перарасло ў сіняе полымя, што паказвала ўжо на гарэнне графіту. Паветранае астуджэнне цяпер не працавала, а толькі раздзімала полымя.
Ноччу пятніцы гендырэктар завода прыняў рашэнне: калі іншыя меры не спрацуюць — заліваць рэактар вадой. Гэта было рызыкоўна: пасля трапляння на гарачы метал з вады мог рэзка вылучыцца вадарод. Разам з паветрам ён утварае вельмі выбухованебяспечную «грымучую сумесь» — у выпадку яе загарання ўвесь рэактар, як гэта было ў Чарнобылі, разнесла б па акрузе. Але не меншай была і рызыка, што, калі тэмпература перавысіць 1200 градусаў, ад рэзкага выхаду энергіі Вігнера ўспыхне таксама ўвесь рэактар.
Каля дзвюх гадзін ночы 11 кастрычніка тэмпература графіту ў канале 20/53 дасягнула 1000 градусаў, а ўранавага паліўнага элементу — 1300. З атамнай энергастанцыі прыгналі цыстэрну вуглякіслага газу, ім запоўнілі падпаленыя каналы — без выніку.
Варыянтаў не заставалася, і Туохі прыняў небяспечнае рашэнне ўсё ж заліваць рэактар вадой. Пачалася падрыхтоўка — да каналаў падвялі шлангі, і каля дзевяці раніцы падача вады была адкрытая. Спачатку без эфекту — напор узмацнілі, адсочваючы, ці няма вылучэння вадароду. У дзесяць раніцы закрылі паветраводы рэактара, і вада пачала даваць эфект. Апоўдні паток узмацнілі да 76 літраў у секунду. Пажар хутка змяншаўся. Ліць ваду з той самай сілай працягвалі да сямі раніцы 12 кастрычніка, а цалкам спынілі — толькі, а трэцяй дня. На той момант рэактар цалкам астыў. Наздвычайнае здарэнне было ўзятае пад кантроль.
Расследаванне
Адразу пасля аварыі рэактар № 2 таксама спынілі, палічыўшы яго далейшую эксплуатацыю занадта небяспечнай. Ужо 15 кастрычніка была створаная камісія па расследаванні пад кіраўніцтвам сэра Уільяма Пені, аднаго з гайбуйнейшых брытанскіх ядзерных фізікаў. З 17 да 25 кастрычніка яна працавала на Віндскейле, апытаўшы 37 чалавек і вывучыўшы 73 тэхнічныя дакументы.
26 кастрычніка, усяго праз 16 дзён пасля тушэння пажару, Пені прадставіў справаздачу. Галоўнай прычынай аварыі камісія назвала другі ядзерны нагрэў 8 кастрычніка, які быў выкарыстаны занадта рана і занадта хутка. Хутчэй за ўсё, праз рэзкае павышэнне тэмпературы ад вызвалення энергіі Вігнера падчас паўторнага разгону (калі большасць каналаў яшчэ і так награвалася) абалонкі некалькіх паліўных стрыжняў пашкодзіліся, і ўран, акісліўшыся на паветры, пад уздзеяннем павышанай тэмпературы пачаў гарэць. Зрэшты, ёсць і іншая версія, менш верагодная на думку Пені: што загарэўся не ўранавы, а літыева-магніевы картрыдж (з такіх атрымлівалі трытый). Так ці інакш, ад пашкоджаных картрыджаў пачаў гарэць графіт.
Дзеянні супрацоўнікаў па барацьбе з агнём камісіі былі ацэненыя як «аператыўныя і эфектыўныя», а супрацоўнікі прадэманстравалі «значную адданасць доўгу». Непасрэднай шкоды здароўю людзей не было.
Аднак калі ўрад рыхтаваў публічную версію справаздачы для парламента, у тэкст дадалі новую фразу, якой у Пені не было: што пажар на Віндскейле быў выкліканы «памылкай у меркаваннях» персаналу. Віну ўсклалі на аператараў рэактара — тых самых, хто потым рызыкавалі жыццямі, каб патушыць агонь. Прэм’ер-міністр Гаральд Макмілан баяўся, што рэальныя падрабязнасці аварыі нашкодзяць адносінам з ЗША: у 1958 годзе планавалася падпісаць пагадненне з прэзідэнтам Дуайтам Эйзенхаўэрам пра сумесную распрацоўку ядзернай зброі.
Поўную справаздачу Пені засакрэцілі. Яе апублікавалі толькі ў студзені 1988 года — праз 30 гадоў пасля аварыі. Расшыфроўкі допытаў сведак рассакрэцілі яшчэ пазней, у 1989-м.
Радыяцыя
У дні пажару радыеактыўныя рэчывы вырываліся ў атмасферу. Больш за ўсё выкінула ёду-131. У нашмат меншай колькасці вылецелі цэзій-137, стронцый-90, плутоній і іншыя ізатопы. Але асабліва небяспечны быў менавіта ёд-131, якога выпала шмат: ён распадаецца хутка, але вельмі агрэсіўны і, трапляючы з ежай у арганізм, назапашваецца ў шчытападобнай залозе і выклікае рак, асабліва ў дзяцей.
Тым часам на пашах вакол Віндскейла каровы шчыпалі траву з радыеактыўным пылам, Ёд трапляў у малако. Ужо 11 кастрычніка на прадпрыемстве ўзялі яго на аналіз і выявілі павышаныя ўзроўні ёду-131, да раніцы 12 кастрычніка яны выраслі яшчэ ўдвая. Ужо ўвечары ўлады ўвялі забарону спажываць малако ад кароваў на землях вакол Віндскейла. Цягам некалькіх дзён пасля аналізу малака з далейшых фермаў тэрыторыю забароны пашырылі, і ў выніку яна распасціралася на 10−20 міляў у бакі ад Віндскейла. Усё малако на 800 квадратных кіламетрах вакол знішчалася больш за месяц.
Рашэнне было вельмі смелым, але аказалася слушным: гэта перадухіліла велізарную колькасць выпадкаў раку шчытападобнай залозы сярод насельніцтва.
Зрэшты, шкоду нанёс не толькі ёд. Палоній таксама вылецеў у атмасферу, але доўгі час гэта трымалі ў сакрэце, афіцыйна брытанскія ўлады прызналі гэта толькі тады, калі элемент быў зафіксаваны ў Нідэрландах. У наступнай справаздачы пра ўплыў аварыі на навакольнае асяроддзе ў 1960 годзе пра палоній нават не ўспомнілі, хоць яго выяўлялі ў розных частках Вялікабрытаніі і Еўропы.
Збаўчыя «дзівацтвы»
Ацэнкі наступстваў для насельніцтва мяняліся па меры рассакрэчвання звестак. Першыя даследаванні 1987 года дапускалі каля 33 імаверных дадатковых выпадкаў смерці ад раку, выкліканага аварыяй. Пасля ўліку выкідаў палонію-210 урадавая справаздача 1988 года ацаніла наступствы прыкладна ў 100 смерцяў ад раку за 40−50 гадоў. Даследаванне 2007 года падняло ацэнку да 240 імаверных выпадкаў раку, палова з іх — смяротныя. Прычым калі спачатку крыніцай найбольшай шкоды лічылі ёд-131, то праз гады выявілі, што значна больш смяротных выпадкаў раку мусіў выклікаць палоній.
Акрамя таго, праз гады навукоўцы прыйшлі да высновы, што выкід радыеактыўных рэчываў насамрэч быў удвая большы за той, што агучвалі ўлады першапачаткова, і забруджванне распаўсюдзілася значна далей на ўсход, закрануўшы не толькі Вялікабрытанію, але і поўнач мацерыковай Еўропы. Некаторыя раёны Камбрыі дагэтуль паказваюць павышаны фон праз цэзій-137.
Аварыя атрымала 5-ы ўзровень з 7 магчымых паводле Міжнароднай шкалы ядзерных падзей (як і Тры-Майл-Айлэнд, у той час як Чарнобыль і Фукусіма — 7-ы).
У цэлым выкід ёду-131 у Віндскейле быў у тысячу разоў меншы, чым у Чарнобылі. Аднак усё магло б быць нашмат горш. Паўночнаанглійскія землі ад запусцення і насельніцтва ад анкалагічных захворванняў выратавалі тыя самыя «дзівацтвы Кокрафта». Гэтыя фільтры затрымалі каля 95% радыеактыўнага пылу. Без іх забруджванне велізарнай часткі Камбрыі было б у шмат разоў сур’ёзнейшым, тэрыторыі былі б выведзеныя з эксплуатацыі. Джон Кокрафт, які на той час ужо атрымаў Нобелеўскую прэмію за працу па расшчапленні атамнага ядра, меў рацыю ў сваёй настойлівасці.
Дарэчы, нават унутры прадпрыемства ніхто з персаналу не пацярпеў падчас аварыі, атрыманыя дозы радыяцыі аказаліся даволі невялікімі — відаць, дзякуючы ахоўным касцюмам. Наступстваў для здароўя не было.
Месца аварыі памяняла імя. У 1981 годзе тэрыторыю перайменавалі ў Сэлафілд, пазбаўляючыся ад благой славы. Там займаюцца разборам рэактараў, перапрацоўкай выкарыстанага ядзернага паліва, даследаваннямі, тут размешчаныя сотні розных профільных арганізацый. Трубу другога рэактара знеслі яшчэ ў 2001 годзе, з другой давялося чакаць нашмат даўжэй праз павышаны ўзровень радыяцыі, але цяпер знікла з гарызонту і яна. Актыўныя зоны рэактараў яшчэ трэба будзе дэмантаваць.
Пасля аварыі ў Вялікабрытаніі стварылі Інспекцыю ядзерных установак, якая адказвае за бяспеку атамных аб’ектаў. Рональд Гаўсдэн, шакаваны перажытым, сышоў з Віндскейла ў 1960 годзе і стаў адным з першых такіх інспектараў.
Том Туохі быў прызначаны генеральным дырэктарам і ўсю астатнюю кар’еру прапрацаваў на Сэлафілдзе. У 1969 годзе яму надалі тытул Камандора Ордэна Брытанскай імперыі. Зрэшты, многія лічылі, што яго ўклад у прадухіленне катастрофы так і не атрымаў належнага прызнання. Туохі дажыў да 90 гадоў і памёр у 2008-м.
Але дакладная прычына надзвычайнага здарэння так і застаецца не высветленай да канца. У 2005 годзе прайшла сур’ёзная інспекцыя, падчас якой упершыню пасля аварыі даследавалі сярэдзіну рэактара, які гарэў. І аказалася, што гарэў там не графіт: яго пашкоджанні былі зусім невялікімі, іх выклікаў моцны перагрэў паліўных элементаў.
Так ці інакш, сёння паўтарэнне гэтай аварыі немагчымае: графітавых рэактараў з паветраным астуджэннем з таго часу больш не будуюць. Але галоўныя ўрокі Віндскейла актуальныя: у ядзернай энергетыцы недапушчальныя спешка і кампрамісы з бяспекай, якімі б развітымі ні былі тэхналогіі. І гэтак жа недапушчальна ігнараваць папярэджанні спецыялістаў — часам адзін такі ўпарты навуковец, які настойвае на «лішніх» фільтрах, можа выратаваць краіну ад катастрофы.
Чытайце таксама
